Als je kinderen ziet spelen, houd je soms je hart vast. Maar risicovol spelen zorgt net voor groei, zeggen onderzoekers Helena Sienaert en Barbara Vandorpe. Hoe kan je kinderen tegelijk beschermen en uitdagingen laten aangaan?
Spannend
Wat is jouw spannendste speelherinnering? Superfier met een echt zakmes je eerste pijl slijpen? Met een kloppend hart van de heuvel afrollen? Op je blote voeten in gladde modder balanceren? Je adem inhouden en nog een tak hoger in die boom klimmen?
Risico’s horen bij spelen zoals spelen hoort bij kinderen. Kinderen zoeken immers spontaan uitdagingen op. Ze proberen dingen die net iets moeilijker zijn dan wat ze al kunnen. Dat is hoe kinderen groeien. En aan die onderzoeks- en exploratiedrang zijn risico’s verbonden.
‘Risico’s horen bij spelen zoals spelen hoort bij kinderen.’
Wat is risicovol spelen?
Risicovol spelen is “spannend spelen dat kinderen uitdaging en gelegenheid biedt om hun capaciteiten te testen, en waarbij er een risico op lichamelijk letsel bestaat.” Voor peuters omvat de omschrijving ook niet-fysieke negatieve gevolgen zoals angst.
Je kan kinderen op verschillende manieren risicovol zien spelen, zoals met gevaarlijke voorwerpen, op hoogte of met snelheid.
Wanneer kinderen spelen met impact, botsen ze ergens tegenaan en ervaren ze de impact op hun lichaam. Het gaat dus niet om botsingen die kinderen per ongeluk maken. Wel om kinderen die expres botsen, omdat het leuk, spannend of boeiend is. Die bewuste afweging en dat speelplezier maken ook het verschil tussen stoeispelen en ruzie of echt vechten.
Bij plaatsvervangend risico kijken kinderen naar anderen die risico’s nemen. Ze lopen dan zelf geen risico op een lichamelijk letsel, maar ervaren wel spanning en uitdaging. En het slagen of falen van anderen leert hen hoe om te gaan met risicovolle situaties.
Veel voordelen
Denk je bij risicovol spelen meteen aan schrammen, builen en een gebroken arm? Dan focus je vooral op de mogelijke negatieve gevolgen.
Kinderen bewegen zich op de grens van hun mogelijkheden, en hebben nog niet alle vaardigheden onder de knie. Geen wonder dus dat ze hun eigen lichaam of omgeving soms fout inschatten.
Maar risicovol spelen kan ook zeer positieve ervaringen en leerkansen opleveren. En daar is het ons om te doen. Tijdens risicovol spelen tonen kinderen vaak ondernemingszin, lef, probleemoplossend vermogen en creativiteit. Hun betrokkenheid is torenhoog.
Door stap voor stap met risico’s te mogen omgaan, ontwikkelen kinderen zelfsturing en zelfbeheersing. Ze bewegen ook gevarieerder. Zo worden ze sterker, leniger en motorisch vaardiger. Kinderen leren hoe ze hun eigen grenzen en die van anderen kunnen inschatten en verleggen.
‘Kinderen leren hoe ze hun eigen grenzen kunnen inschatten en verleggen.
Emotionele evenwichtsoefening
Kinderen houden doorgaans van de mix aan emoties tijdens risicovol spelen: het is spannend en tegelijk een beetje eng. Overwint een kind een risico, dan straalt het van zelfvertrouwen.
Maar ook falen biedt kansen: kinderen leren omgaan met onaangename emoties die onvermijdelijk deel uitmaken van het leven. Het versterkt hun doorzettingsvermogen en veerkracht.
Doet een kind zich pijn, dan heeft het aan den lijve ondervonden dat het de situatie of de eigen vaardigheden verkeerd ingeschat heeft. Dat motiveert het kind om de volgende keer beter op te letten en een nieuwe aanpak te testen. Risicovol spelen maakt kinderen dus risicocompetent.
‘Het is spannend en tegelijk een beetje eng.’
Risicocompetentie: unieke meerwaarde
Een kind dat risicocompetent is, maakt een juiste inschatting van de risico’s in de situatie. Welke gevaren zijn er? Hoeveel kans is er op negatieve gevolgen? Hoe ernstig zijn die gevolgen? Een risicocompetent kind schat ook de eigen vaardigheden goed in. Wat durf ik en wat kan ik?
Het kind ziet de mogelijkheden in de risicovolle situatie, maakt een afweging en beslist wat te doen: Deze situatie voelt te risicovol, dus ik doe niet mee. Of deze situatie voelt te risicovol, dus ik maak de risico’s aanvaardbaar door bijvoorbeeld iemands hulp in te roepen. Of deze situatie voelt voldoende veilig, dus ik doe mee en ik verleg mijn grenzen.
Aan kleine signalen kan je zien dat kinderen intuïtief alles op alles zetten om zich niet te kwetsen. Ze houden zich bijvoorbeeld extra goed vast als ze bovenaan het sportraam staan, kijken geconcentreerd tijdens het boren, testen of een oppervlak stabiel genoeg is om erover te fietsen of vertragen wanneer ze tijdens het rondjes draaien hun evenwicht dreigen te verliezen.
Hoe meer kansen kinderen krijgen om met risico’s om te gaan, hoe sneller ze die onder controle hebben. Dat gaat met vallen en opstaan. En intussen ben jij er als begeleider natuurlijk, om hen te ondersteunen waar nodig.
‘Hoe meer kansen kinderen krijgen om met risico’s om te gaan, hoe sneller ze die onder controle hebben.’
Gevaar versus risico
De begrippen gevaar en risico mag je niet met elkaar verwarren. Een gevaar is een element in de omgeving dat tot verwonding kan leiden, zoals een roestige spijker die uit een plank steekt. Een risico is de kans op een negatief gevolg, bijvoorbeeld dat een kind zich effectief verwondt aan de spijker. En die kans kan jij verkleinen door kinderen gepast te ondersteunen bij het spelen.
Gevaarlijk spelen, waarbij kinderen aan onaanvaardbare risico’s worden blootgesteld, willen we uiteraard vermijden. We pleiten voor risicocompetent spelen: kinderen zetten al hun vaardigheden in om gepast om te gaan met risico’s en jij vult aan waar nodig. Kinderen hebben jou dan steeds minder nodig als vangnet. En dat geeft juist veiligheid op de lange termijn.
Geen risky business
Bewust inzetten op risicovol spelen, is geen risky business. Kinderen nemen spontaan risico’s, dus je kan daar maar beter doordacht mee omgaan. Als je alle risico’s probeert weg te nemen, ontneem je kinderen ook de kans om met risico’s om te gaan.
Kinderen kunnen vaak meer dan we denken. Ze zijn in staat om risico’s te overwinnen, al dan niet met jouw ondersteuning. Maar als je risicovolle situaties vermijdt of helemaal overneemt van kinderen, kunnen ze dat niet tonen.
‘Kinderen nemen spontaan risico’s, dus je kan daar maar beter doordacht mee omgaan.’
Zo veilig als nodig
Wat doe je als een baby zich dreigt te stoten tegen de hoek van de tafel? Of als een peuter plots rondloopt met je schaar? Wat als een kleuter enthousiast naar je zwaait, vanop zijn fiets, bovenaan de glijbaan? En als een achtjarige het niet meer leuk lijkt te vinden onder een stapel stoeiende kinderen? Hoe reageer jij wanneer de tieners een vuurtje willen stoken in hun zelfgebouwde boomhut?
Maak je de omgeving zo veilig mogelijk voor kinderen dan vinden ze er misschien te weinig uitdaging in. Kinderen tonen dan een lage betrokkenheid, vervelen zich of gaan uitdaging zoeken op een onveilige manier.
In een goede omgeving vindt elk kind uitdaging en bijhorende risico’s op maat. Maak de omgeving daarom niet zo veilig als mogelijk, maar zo veilig als nodig.
Zorg ervoor dat kinderen zich voldoende veilig voelen om te exploreren. En laat hen aanvaardbare risico’s nemen: risico’s die speelwaarde opleveren, die ze – eventueel met ondersteuning – zelf kunnen overwinnen, en die waarschijnlijk niet tot een ernstig letsel leiden.
‘Maak de omgeving niet zo veilig als mogelijk, maar zo veilig als nodig.’
Speelkansen onder de loep
Hoe kan je kansen creëren voor risicovol spelen? Hou speelkansen en risico’s in balans. Al te vaak nemen we immers samen met de risico’s ook de speelwaarde weg. Welke risico’s zochten kinderen onlangs zelf op? Bedenk een activiteit die hierbij aansluit.
Kijk ook eens kritisch naar de speelplekken en speelmaterialen, de speelvrijheid die je toelaat en de activiteiten die je aanbiedt. Maak op de plekken waar kinderen spelen letterlijk ruimte voor alle acht vormen van risicovol spelen.
Neem enkele materialen die jij gevaarlijk vindt. Bedenk wat kinderen hier boeiend aan vinden. Hoe kan je hen deze materialen ‘zo veilig als nodig’ laten ontdekken? Vergeet niet: onder goede begeleiding kan elk materiaal voldoende veilig zijn.
Welke regels staan risicovol spelen in de weg? Kunnen die zelf niet weg? Stel: kinderen mogen niet klimmen op de tafel. Vraag je dan af waarom niet eigenlijk? Leg dat uit en bied kinderen een alternatief: waar en wanneer mogen ze wel klimmen?
Onderschat kinderen niet
Hoe ondersteun je risicovol spelen best? Wanneer kom je tussenbeide en hoe doe je dat precies? We ontwikkelden ondersteuningstips die je op weg helpen.
De basis is: vertrouw het krachtige kind. Zelfs baby’s tonen kenmerken van risicocompetentie. Onderschat kinderen dus niet. Neem veiligheidsmaatregelen voor kinderen aan het spelen gaan. Zet hen bijvoorbeeld een fietshelm op. En onderbreek daarna het spelen zo weinig mogelijk.
Natuurlijk bescherm je kinderen best voor grote gevaren. Maar eerlijk, hoe vaak komen die voor? Kom enkel tussenbeide wanneer de risico’s onaanvaardbaar zijn. Zoek vervolgens de oplossing met de meeste speelwaarde. Pas bijvoorbeeld de omgeving aan door een scherp speeltje weg te halen bij stoeiende kinderen.
Een gouden tip: pas op met “Pas op!”. Wees spaarzaam met dit noodsignaal, dan heeft het een sterker effect. En zeg eens wat vaker “Doe maar!”.
‘Kom enkel tussen wanneer de risico’s onaanvaardbaar zijn.’
Lijm in je zakken
Zien de risico’s er aanvaardbaar uit? Tel dan tot tien. Geef het kind de tijd om te tonen wat het durft en kan, en observeer ondertussen goed. Doe lijm in je zakken: ondersteun liever verbaal dan fysiek.
Laat het spelen zoveel mogelijk letterlijk in handen van het kind. Moedig het kind aan om de risico’s zelf te trotseren. Ondersteun enkel waar nodig, zoals je dat ook in niet-risicovolle situaties doet.
Maak het kind bewust van zichzelf, de omgeving en de eventuele gevaren. Moedig het aan om de zintuigen op scherp te zetten: “Kijk eens, je zit op de rand van de tafel. Hoor… er komt iemand van om de hoek. Voel maar wat dichter. Dat vuur is heet, hé!”.
Help het kind om emoties en gedrag te reguleren. Benoem wat het zelf durft en kan. Denk samen na over wie of wat het kind kan helpen met de rest. Wijs angstige kinderen op de mogelijke positieve gevolgen van risicovol spelen. Overloop samen met roekeloze kinderen de mogelijke negatieve gevolgen. Onderzoek samen met gekwetste kinderen hoe ze de volgende keer letsels kunnen vermijden.
‘Maak het kind bewust van zichzelf, de omgeving en de eventuele gevaren.’
Samen op avontuur
Zin om volop kansen te creëren voor risicovol spelen? Doe dit samen met je voltallige team. Betrek je collega’s, de ouders en uiteraard ook de kinderen.
Welk ideaalbeeld delen jullie? Hoe zal elk van jullie hieraan bijdragen, en wat is voor ieder een haalbare stretch? Spreek door tot de laatste “ja, maar” is uitgeklaard. Leg het kader vast waarbinnen ieder van jullie dagelijks keuzes kan maken. En hou de vinger aan de pols. Want risicovol spelen, dat is voortdurend grenzen verleggen.
Bronnen
De tips uit dit artikel komen van de onderzoeksprojecten RePLAY Toddler en RePLAY 3-6 van Arteveldehogeschool. Op www.risicovolspelen.be vind je methodieken, tools en speeltips. Inspiratie over risicovol spelen zoeken of delen kan in de Facebookgroep RePLAY – risicovol spelen ondersteunen.
Een eerdere versie van dit artikel verscheen in Basis-4-2020, maandblad van het COV en in Lichamelijke opvoeding-3-2020, magazine van BVLO.
Schrijf je in voor de nieuwsbrief
Op de hoogte blijven van wat we doen en hoe we dat samen kunnen doen? Schrijf je in! Door je voorkeuren door te geven kunnen we je gerichter op de hoogte houden over jouw interesses.
Met het invullen geef ik Lappset toestemming om mij e-mailberichten over bedrijfs- of productupdates te sturen. Lappset heeft een privacybeleid dat in overeenstemming is met de AVG-wetgeving.